sobota, 28 grudnia 2013

Przedsiębiorstwo energetyczne Ueberlandwerk cz.6 - budowa elektrowni





  Po przegranej przez Niemcy wojnie sytuacja uległa zmianie. Wprawdzie front do Marienwerder nie dotarł i cała infrastruktura energetyczna była nienaruszona to jednak decyzje, które zostały zawarte w "Dyktacie" (Traktacie) Wersalskim były katastrofalne dla zakładu Ueberlandzentrale Westpreussen G.m.b.h. Przez połowę dopiero, co założonego obszaru zasilania na zachód od Wisły wraz z elektrownią wodną i z turbinami parowymi (Stockmühle) przebiegał tzw. korytarz Polski. W związku z tym odpowiedzialny za dostarczanie energii elektrycznej dla Marienwerder zakład Stockmühle był dla miasta stracony. Szybka modernizacja znajdujących się po wschodniej stronie Wisły pozostałej części Westpreussen (Prus Zachodnich) spotykała się z dużymi problemami. Firma Bergmann - Elektrizitätswerke A.G. Berlin postanowiła dokonać podziału przedsiębiorstwa z siedzibą w Danzig (Gdańsk) i Marienwerder (Kwidzyn). Nowo utworzone przedsiębiorstwo w Naszym mieście, którego nazwa brzmiała Westpreussisches Ueberlandwerk G.M.B.H. Marienwerder Wpr. (Zachodnio- Pruskie Okręgowe Przedsiębiorstwo Energetyczne spółka z ograniczoną odpowiedzialnością Marienwerder Prusy Zachodnie), zostało odpowiedzialne za obsługę Kreis Marienwerder i Kreis Stuhm (powiat kwidzyński i sztumski). Z czasem do nowej spółki należała rozbudowa infrastruktury i zapewnienie energii elektrycznej dla pozostałej w Niemczech części Prus Zachodnich - Regierungsbezirk Westpreussen. 



W skład kierownictwa nowej spółki
w 1921 roku wchodzili:

- dyrektor inżynier Erwin Masuch
- główny technik inżynier Bruno Fenske
inspektor operacyjny, kierownik Ernst Seifert
- sekretariat, kierownik Fritz Russ
- dział kontroli i akceptacji, kierownik Fritz Schulze
księgowość i kasa, kierownik Otto Kaiser
- elektrownia Marienwerder, inspektor operacyjny Alfred Gohle
- oddział zakładu w Stuhm (Sztum), 
inżynier operacyjny B. Klapkowski 




W tym samym czasie w skład rady nadzorczej wchodziły następujące osoby:

- przewodniczący Sigmund Bergmann (dyrektor naczelny, Berlin) 
Wilhelm Steinert (dyrektor, Berlin)
P. Berthold  (dyrektor, Berlin)
Jack Hissink (dyrektor, Berlin), 
M. Hülsenbeck (dyrektor, Berlin)
Dr K.Riehl (dyrektor, Berlin)
Dr von Anwers (starosta sztumski)
Fritz Gördeler (burmistrz Marienwerder)
Otto Schwemann (radny Rejencji, zarządca urzędu Starostwa...)



Porównując skład kierownictwa z 1917 roku, można zauważyć, że uległ zmianie. Z pierwotnego zespołu zostały tylko dwie osoby: dyrektor inż. Erwin Masuch oraz inż. Bruno Fenske. Natomiast w składzie rady nadzorczej pojawiły się trzy nowe "twarze" (jedna z Berlina i dwie z Marienwerder). Patrząc na pochodzenie większości członków rady nadzorczej można wywnioskować, że przez cały czas spółka energetyczna w Marienwerder była pod ścisłą kontrolą Bergmann - Elektrizitätswerke A.G. Berlin.


   Wszystkie próby założenia jednej, centralnej elektrowni parowej nad Sorgensee (jezioro Dzierzgoń) koło Riesenburg (Prabuty), zakończyły się niepowodzeniem. Każdy okręg chciał w miarę możliwości zachować swoją niezależność, żeby tylko nie powtórzyła się sytuacja jak w 1920 roku (utrata głównej elektrowni Stockmühle). Dlatego też istniejący mały generator elektryczny nad rzeką Liebe (Liwa) w Marienwerder został zastąpiony w latach 1922/23 przez nowoczesną elektrownie z turbinami parowymi o mocy 2500 KVA. Większość maszyn i urządzeń było firmy Bergmann...

   


Nowa elektrownia
Na przełomie 1926/27 roku nastąpiła zmiana nazwy ulicy
z Wallstrasse na Mewer Strasse (obecnie ul. Wiślana).
Tuż za elektrownią widać rozbudowaną oczyszczalnie ścieków.

                                źródło: zbiory własne




Widok od strony południowo - zachodniej
1926 rok

                                 źródło: zbiory własne




 Nad monumentalną ceglaną budowlą 
dominował komin kotłowni

                                źródło: zbiory własne




Widok od strony miasta
1931 rok

                               źródło: Stadtarchiv Celle




Panorama miasta.
Można dostrzec budynek elektrowni.

                            
                                 źródło: Stadtarchiv Celle




Budynek elektrowni jest przykładem XX wiecznej architektury przemysłowej (industrialnej). Cechowała ją funkcjonalność, prostota i oszczędność. 

                                źródło: "Bildband Stadt und Kreis Marienwerder Wpr."




Na pamiątkę tego, że miasto Marienwerder w tych ciężkich latach po "Dyktacie" (Traktacie) Wersalskim w oparciu o własne siły nie poddało się, umieszczono na budynku Elektrowni pamiątkową tablice o treści:


 Pobudowano w czasie potrzeby, hańby i sromoty dla dobrodziejstwa (błogosławieństwa)  naszej Pruskiej Ziemi


                                źródło: zbiory własne



                                 źródło: Stadtarchiv Celle




Mimo ciężkiej sytuacji po wojnie oraz inflacji zaopatrywano powoli w mozolnej pracy niemieckie obszary położone po prawej stronie Wisły w linie energetyczne i udostępniano elektryczność. Od 1922 roku podjęto się całkowitego zabezpieczenia miasta Marienwerder i okolic w energie elektryczną. 




Na poniższej fotografii z 1923 roku widzimy "świeżo" wybudowaną elektrownie oraz słupy, które wchodziły w skład trakcji elektrycznej.
Na pierwszym planie - kąpielisko "Graf Baudissin" 
(prawdopodobnie jest to oficjalne otwarcie)

    źródło: "Kleine Weichsel-Zeitung", zbiory własne





Pismo na druku firmowym skierowane do właściciela gospody w Postolinie 
Stafana Kasubowskiego.
Podane są godziny pracy punktów obsługi:
wrzesień/kwiecień  8-12 i 2-6 godz.
maj/sierpień  7.30-12 i 1.30-5.30 godz.
1924 rok

                                          źródło: zbiory własne






Koperta firmowa z 1925 roku

                                źródło: zbiory własne




c.d.n. 




czwartek, 26 grudnia 2013

Życzenia Świąteczne :)









wtorek, 17 grudnia 2013

Przedsiębiorstwo energetyczne Ueberlandwerk cz. 5 - geneza





  Wszystkie sprawy formalne związane z podpisaniem umowy, reklamacji, płatności itd., odbiorcy mogli załatwić w punkcie obsługi klienta, który w 1912 roku znajdował się w wynajmowanym lokalu, którego właścicielem był Eduard Choinowski, przy Breite Strasse 37 (obecnie ul. Batalionów Chłopskich). Była to jedna z głównych ulic handlowych w tamtym czasie. 



Plan miasta

                                        źródło: zbiory własne





Widok na Breite Strasse
(w ramce lokal w kamienicy o nr 37)

                                źródło: "Bildband Stadt und Kreis Marienwerder Wpr."




Z biegiem lat przedsiębiorstwo rozwijało się i potrzebowało nowych i dużo większych pomieszczeń biurowych. Dotychczasowe z Breite Strasse 37 nie były już w stanie sprostać nowej sytuacji, mianowicie: zapewnić sprawnego kierowania przedsiębiorstwem oraz szybkiej i rzetelnej obsługi odbiorców (od około 1913 roku w Marienwerder mieści się centrala przedsiębiorstwa). W tym celu jeszcze przed 1917 rokiem przeniesiono siedzibę spółki do dwóch reprezentacyjnych budynków, które mieściły się przy Poststrasse 4/5 (obecnie ul. Sztumska). Znajdowała się tu siedziba zarządu, punkt obsługi klienta, księgowość, biura oraz mieszkanie kierownika spółki Erwina Masucha. 



Plan miasta

                                źródło: zbiory własne





Nowa siedziba przedsiębiorstwa
Post Strasse 4/5 (obecnie ul. Sztumska)

                                źródło: "Bildband Stadt und Kreis Marienwerder Wpr."




W  skład ścisłego kierownictwa w 1917 roku wchodzili: 

- kierownik inżynier Erwin Masuch 
- kierownik Dr prawa Herbert Rossner (Berlin)
- główny handlowiec (upoważniony urzędnik) 
Karl Kühn 
- asystent zakładowy inżynier Bruno Fenske
 - dział budowy i eksploatacji inżynier 
Heinrich Leuthold 
- dział instalacyjny, inżynier Adolf Müller 
- dział handlowy i księgowość Ernst Warnecke 
(główny księgowy) 
- główna elektrownia Stocksmühle, głowny mechanik K. Haindl
 - oddział zakładu w Pelplinie, inspektor techniczny H. Koffmane
- oddział zakładu w Sztumie inspektor techniczny M. Futter 




W tym samym czasie w skład rady nadzorczej wchodziły następujące osoby:


- przewodniczący Sigmund Bergmann 
(dyrektor naczelny, Berlin) 
- wiceprzewodniczący Wilhelm Steinert 
(dyrektor, Berlin)
P. Berthold  (dyrektor, Berlin)
-Jack Hissink (dyrektor z Berlina), 
M. Hülsenbeck (dyrektor z Berlina)
Dr von Anwers (starosta sztumski)
P. Frost (królewski radca ekonomiczny w Paulshof) 

Arie Goldfarb (przedsiębiorca)  1 2 3 4
Królewski Kommerzienrat w  Pr. Statgard (Starogard Gdański). Kommerzienrat jest to honorowy tytuł nadawany w Cesarstwie Niemieckim za szczególne osiągnięcia w rozwoju gospodarki na danym regionie.

Arnold von Plehn  1 2
(przewodniczący rady Ziemstwa, kapitan i właściciel ziemski w Kopytkowie)

Dr. Leopold Wiesner (starosta starogardzki)




 Wybuch I wojny światowej w 1914 roku nie zahamował wprowadzania oświetlenia elektrycznego w Marienwerder. Ilość nowych podłączeń przybierała tak intensywnie, że podczas silnego natężenia poboru prądu po prawej stronie Wisły było konieczne zwiększenie zdolności maszynowej. Dlatego wkrótce wybudowano mały generator elektryczny o mocy 500 KVA, po paru latach moc jego podwojono. W centrum miasta na fasadach budynków, co kilka metrów pojawiły się szpecące, ale niezbędne dla zamontowania kabli wsporniki (fot. poniżej). Właścicielom kamienic i innych budynków próbowano osłodzić ten fakt obietnicą, że jego dom zostanie podłączony do sieci natychmiast. Sąsiad, który tego wspornika nie miał zostanie podłączony o cały dzień później. 

Taki był stan przy końcu wojny.


Rynek Starego Miasta

                                 źródło: zbiory własne





Marienburger Strasse
(obecnie ul. Brat. Narodów)


                                   źródło: Stadtarchiv Celle





Z tego okresu pochodzą poniższe eksponaty:


Paragon za światło wystawiony dla katolickiego sierocińca w Sztumie, opiewający na kwotę 124,40 Marek za okres 12 miesięcy 1917/18 rok

                      źródło: zbiory własne






Rachunek wystawiony dla katolickiego 
sierocińca w Sztumie
1918 rok

                                           źródło: zbiory własne






Rachunki wystawione dla katolickiego 
sierocińca w Sztumie
1918 rok

                                źródło: zbiory własne




  Odbicie pieczęci kasy zakładowej
Kwota otrzymana... dn. 3.04.1918
podpis- kasjerka Hirschberg

                                źródło: zbiory własne




Załącznik do pisma (rachunku)
1919 rok

                                źródło: zbiory własne





Rachunek wystawiony dla wytwórcy koszyków 
z Opalenia - Johan Pilat
1919 rok

                                źródło: zbiory własne




Pismo na firmowym druku z działu księgowości
adresowane do Johana Pilata z Opalenia.
Dokument posiada przepiękny znak wodny.
1919 rok

                                           źródło: zbiory własne




c.d.n.

sobota, 30 listopada 2013

Przedsiębiorstwo energetyczne Ueberlandwerk cz.4 - Geneza




     W drugiej połowie XIX i na początku XX wieku wielki postęp cywilizacyjny, który opanował całą Europę dotarł do Marienwerder. W 1867 roku otwarto gazownie, która to oświetliła całe miasto. W 1883 roku pojawiła się kolej, co znacznie ożywiło gospodarkę lokalną oraz podróżowanie mieszkańców stolicy rejencji. Pod koniec XIX wieku rozpoczęto budowę wodociągów, a w 1909 roku skanalizowano miasto, co spowodowało poprawę standardów życia w Marienwerder. Od 1911 roku mieszkańcy naszego miasta zostali zaopatrywani w energię elektryczną. W obecnych czasach nie wyobrażamy sobie życia bez prądu, ale przeszło 100 lat temu ta nowinka techniczna, nie była zbyt entuzjastycznie witana przez Marienwerderczyków (istniało już przecież oświetlenie gazowe). Nie mniej jednak z biegiem lat energia elektryczna stawała się coraz bardziej popularna i niezbędna w mieście jak i w całej okolicy. Korzystali z niej odbiorcy prywatni, gospodarstwa rolne oraz przedsiębiorstwa.

    Chciałbym przybliżyć historię i okoliczności, w jakich powstał zakład energetyczny w Marienwerder. Przedstawić kilku ludzi, którzy z wielkim zaangażowaniem kierowali elektrownią oraz pokazać eksponaty związane z naszą przedwojenną energetyką, które udało mi się zgromadzić na przestrzeni ponad dwudziestu lat. 



     Na przełomie XIX i XX wieku na terenie Prus Zachodnich zaczęło powstawać wiele przedsiębiorstw elektroenergetycznych, które elektryfikowały całe obszary wokół elektrowni wodnych. Jak sama nazwa wskazuje pierwsze elektrownie były budowane przy akwenach wodnych, a dokładniej na rzekach, wykorzystując energię ich nurtu. Pierwszą elektrownią wodną w Naszym powiecie była elektrownia Stockmühle (Stocki Młyn), której budowa ruszyła w 1907 roku. Na podstawie niemieckiej ustawy wodnej Wydział Powiatowy w Marienwerder aktem  z dnia 17 grudnia 1908 roku uznał istnienie elektrowni i zezwolił na piętrzenie wód rzeki na potrzeby energetyczne. Stockmühle leży po zachodniej stronie Wisły, około 6 km na południe od Pelplin (Pelplina) i około 12 km na północny zachód od Mewe (Gniew) przy małej wartkiej rzece Ferse Fluse (Wierzyca) przy gminie Janischau (Janiszewko). Był to sam kraniec Naszego powiatu (przed I wojną światową Kreis Marienwerder obejmował także tereny po zachodniej stronie Wisły). 




Mapa powiatu z 1910 roku
zaznaczone Stockmühle
(oprócz elektrowni jest tam jeszcze 
kilka bardzo ciekawych miejsc, ale to już inna historia)

                               źródło: zbiory własne





Elektrownia Stockmühle została otwarta przez "firmę córkę" z Breslau (Wrocław) Bergmann - Elektrizitätswerke Aktien - Gesellschaft Berlin (Zaklady Energetyczne Bergmann, Spółka Akcyjna w Berlinie), która to do zarządzania nową elektrownią powołała nową spółkę Ueberlandzentrale Westpreussen G.m.b.h. (Centrala Okręgowa Prusy Zachodnie, Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością). Było to jedno z pierwszych przedsiębiorstw energetycznych, które powstało w celu zasilania prowincji Westpreussen (Prus Zachodnich) na początku XX wieku.  

Spiętrzenie rzeki Wierzycy z opadem 4,50 m. umożliwiło prace elektrowni wodnej z dwoma generatorami, które dawały dobre efekty. Aby zapewnić należyte zaopatrzenie energetyczne, także w czasie niskiego poziomu wody została ustawiona dodatkowa turbina parowa, do której potrzebny był węgiel dostarczany z tylko 800 metrów oddalonej kolei.  Zadaniem tego Zakładu  Energetycznego, było jak w przypadku wszystkich w tym czasie zakładanych spółek, ogólnokrajowe zaopatrzenie w te nowe, cudowne oświetlenie elektryczne. 


Elektrownia Stocki Młyn 
(Stockmühle) - 2013 rok

                                źródło: zbiory własne





Elektrownia Stocki Młyn 
(Stockmühle) - 2013 rok

                                źródło: zbiory własne




 Betonowa śluza z 8 metrowym przepustem ochronnym w zakładzie Stocki Młyn (Stocksmühle)
 wybudowana w 1914 roku

                                źródło: zbiory własne




Widoczny producent urządzeń śluzy

                                źródło: zbiory własne




                                źródło: zbiory własne


                                                                        

 Z początku były zaopatrywane majątki i miejscowości w bezpośrednim otoczeniu elektrowni. Potem w latach 1910/1911 do obszaru zasilania Ueberlandzentrale Westpreussen G.m.b.h. należały powiaty: Marienwerder (Kwidzyn) na wschód i zachód Wisły, Stuhm (Sztum), Preussisch Stargard (Starogard), południowa część powiatu Dirschau (Tczew) i północna część powiatu Schwetz (Świecie). Na południe i zachód od elektrowni Stockmühle tereny były gęsto zalesione i mało zaludnione, więc dalsze inwestycje w tym obszarze po prostu się nie opłacały. Sytuacja zmieniła się w 1909 roku, kiedy to pod małą miejscowością Münsterwalde (Opalenie) Kreis Marienwerder (powiat Kwidzyn), wybudowano most na Wiśle. Był to doskonały moment, aby przedsiębiorstwo energetyczne z Stockmühle rozpoczęło ekspansje na wschód. Przęsła w/w mostu dawały dobrą możliwość umocowania trakcji elektrycznej, której napięcie wynosiło 15 000 V. 




Münsterwalderbrücke 
1911 rok

                     źródło: zbiory własne


Następnie po przekroczeniu Wisły trakcja biegła przez Klein Grabau (Grabówko) wzdłuż torów, aż do Schwanenländersee (kanału, który przebiegał przez dawną osadę Schwanenland), przy którym zakręcała w lewo i kierowała się w kierunku mostu koło rzeki Liebe  (Liwa) w Marienwerder.



Tak mniej więcej mogło to wyglądać
(na tym terenie w tym czasie przebiegały 3 kanały)

                                źródło: zbiory własne




Tuż obok rzeki przy Wallstrasse (później Mewer Strasse, obecnie ul. Wiślana) były ustawione transformatory, które redukowały prąd na świetlny i “siłę” – 220 do 380 Volt. W tym samym miejscu zbudowano później mały lokomobil na prąd zmienny i stacje transformatorową. Operatorem był mistrz transformatorowy o nazwisku Bialla.




Plan miasta z 1911 roku
Tuż za stacją transformatorową znajdowała się 
oczyszczalnia ścieków (oznaczona nr. 23)

                                źródło: zbiory własne





Widok od strony Mareese (Mareza) na Wallstr. (ob. Wiślna).
Po lewej stronie widać budynek, na którego miejscu postawiono stację transformatorową. 
1909 rok


                                 źródło: Stadtarchiv Celle





                                 źródło: Stadtarchiv Celle





W zbliżeniu widać stację transformatorową

                                źródło: Stadtarchiv Celle



  W 1911 roku zawarto umowę o zaopatrzeniu w energię elektryczną z miastem Marienwerder. Również miasto Stuhm (Sztum) zawarło podobną umowę. Rozpoczęto też pertraktacje z okręgiem Marienburg (Malbork). Ponieważ główne zaangażowanie Ueberlandzentrale Westpreussen G.m.b.h leżało teraz po stronie wschodniej Wisły, wybrano Marienwerder, jako bazę (filie). Natomiast na przełomie 1912/13 rok Nasze miasto zostało główną siedzibą firmy. Wkrótce w mieście w niektórych sklepach i mieszkaniach można było podziwiać nowe, elektryczne oświetlenie.




Z tego okresu pochodzi poniższy mosiężny szyld (tablica znamionowa)

    źródło: zbiory własne



c.d.n.